برخلاف بورس ایران که افراد تنها از رشد قیمت، سود کسب می‌کنند، در بازارهای بورس پیشرفته جهان، سهامداران می‌توانند در بازار دوطرفه از افت قیمت هم سود کسب کنند. از اسفندماه سال ۱۳۹۸ یک ابزار معاملاتی به نام فروش تعهدی در بازار سرمایه ایران فعال شد که تنها از سامانه تأمین انجام معاملات آن امکان‌پذیر است.
فروش تعهدی سهام در بورس
فروش تعهدی Short یا Short Selling یک استراتژی سرمایه‌گذاری یا معاملاتی است که در مورد کاهش قیمت سهام یا سایر اوراق بهادار گمانه‌زنی می‌کند. این روش فروش یک استراتژی پیشرفته است که فقط باید توسط معامله‌گران و سرمایه‌گذاران باتجربه انجام شود.
در تمام دنیا فروش استقراضی به‌عنوان ابزاری برای کسب سود در زمان افت قیمت سهام محسوب می‌شود اما در ایران از لحاظ فقهی با مشکلاتی مواجه است، به همین خاطر تغییراتی در آن ایجاد شده و به فروش تعهدی تغییر نام داده است.
در ایران با انعقاد یک وکالت‌نامه بین مالک (دارنده سهام) و متقاضی سرمایه‌گذاری، امکان فروش سهام قرض گرفته شده به‌صورت وکالتی برای متقاضی فراهم شده است، به همین خاطر به آن فروش تعهدی گفته می‌شود. فروش تعهدی (استقراضی) یک مفهوم نسبتاً ساده است. یک سرمایه‌گذار سهامی را که ندارد قرض می‌گیرد، آن را می‌فروشد و سپس سهام را پس می‌گیرد تا آن را به وام‌دهنده یا مالک اصلی بازگرداند.
نحوه فروش تعهدی
فروش تعهدی زمانی اتفاق می‌افتد که یک سرمایه‌گذار، اوراق یا سهامی را که قرض گرفته، در بازار آزاد می‌فروشد و قصد دارد بعداً آن را با پول کمتری خریداری کند و متعهد می‌شود که علاوه بر تعداد سهام قرض گرفته شده، مبلغی را نیز به‌عنوان کارمزد استقراض یا نرخ بهره، به فروشنده بازگرداند. این فروش از اصطلاح قدیمی معاملات سهام برای "خرید در قیمت پایین - فروش در قیمت بالا" پیروی می‌کند. با این حال، بر خلاف معاملات عادی سهام که ابتدا معامله "خرید" اتفاق می افتد و در موقعیت بعدی معامله با فروش خاتمه می‌یابد، در فروش تعهدی معامله‌گر "فروش" را در اولویت قرار می‌دهد و یک موقعیت تعهدی را باز می‌کند که با معامله خرید به پایان می‌رسد.
فروشندگان تعهدی با این فرض که قیمت سهم مورد فروش آنها کاهش می‌یابد، اقدام به فروش سهم می‌کنند. اگر قیمت سهام پس از فروش، افت کرد، فروشنده تعهدی، آن را با قیمت پایین‌تری خریداری می‌کند و به وام‌دهنده بازمی‌گرداند. در واقع تفاوت بین قیمت فروش و قیمت خرید، سود است و در صورت موفقیت آمیز بودن فروش تعهدی، در کوتاه مدت سود خوبی را برای سرمایه‌گذار به همراه دارد. به نوعی این دسته از فروشندگان روی افت قیمت اوراق بهادار نوعی شرط‌بندی کرده و از آن سود می‌برند.
تفاوت فروش استقراضی و فروش تعهدی
معاملات فروش استقراضی و تعهدی هر دو در بازار دوطرفه انجام می‌گیرند و هدف آنها به تعادل رساندن بازار می‌باشد.
در واقع در فروش استقراضی مبنای کار متقاضی قرض گرفتن سهام به‌شرط پرداخت سهام قرض گرفته شده و پرداخت بهره معین به مالک می‌باشد اما در فروش تعهدی، بین مالک و متقاضی وکالت‌نامه منعقد می‌شود و فرد قرض گیرنده متعهد است در هر زمان که مالک سهامش را بخواهد، سهام را به وی بازگرداند.
بررسی فروش تعهدی از دید فقهی
اکنون که تعریف فروش تعهدی و تفاوت آن با فروش استقراضی را متوجه شدیم، علت ربوی بودن آن را از نظر فقهی بررسی می‌کنیم.
در فروش استقراضی، متقاضی ملزم به پرداخت بهره به مالک می‌باشد که در ایران هر قرضی که با پرداخت سود همراه باشد ربوی محسوب می‌شود، به همین خاطر فروش استقراضی در ایران انجام نمی‌گیرد بلکه فروش تعهدی جایگزین آن شده است. یعنی فرد در فروش تعهدی طبق وکالت‌نامه متعهد به برگرداندن سهام قرض گرفته‌اش می‌باشد که باید آن را به مالک برگرداند.
سود و ضررر در فروش تعهدی
تا زمانی که قیمت خرید شما کمتر از قیمت فروش شما باشد، تا آن حد سود می‌برید. اما اگر قیمت خرید شما بالاتر از قیمت فروش باشد، ضرر می‌کنید.
- اگر انتظار دارید قیمت سهام افزایش یابد، به امید سودآوری از افزایش قیمت در بلند مدت، آن را خرید می‌کنید.
- برعکس، اگر انتظار دارید قیمت سهم کاهش یابد، به امید سودآوری از کاهش قیمت، فروش تعهدی انجام می‌دهید.
فروش تعهدی به منظور کسب سود
معامله‌گری را تصور کنید که معتقد است سهم XYZ که در حال حاضر با قیمت ۵۰۰۰ نومان معامله می‌شود، در سه ماه آینده با کاهش قیمت روبه‌رو است. معامله‌گر ۱۰۰ سهم وام (قرض) می‌گیرد و به سرمایه‌گذار دیگری می‌فروشد. معامله‌گر اکنون ۱۰۰ سهم "استقراضی" دارد زیرا قصد فروش چیزی را دارد که مالک آن نیست و قرض گرفته است. یک هفته بعد، شرکتی که سهم آن قرض گرفته شده بود، نتایج مالی نامطلوبی را برای سه ماهه گزارش می‌دهد و قیمت سهم به ۴۰۰۰ تومان کاهش پیدا می‌کند. معامله‌گر تصمیم می‌گیرد موقعیت استقراضی را ببندد و ۱۰۰ سهم را به قیمت ۴۰۰۰ تومان در بازار آزاد خریداری کند تا جایگزین سهام قرض گرفته شده شود. سود معامله‌گر در فروش استقراضی، بدون احتساب کارمزد نرخ بهره پرداختی به قرض‌دهنده، ۱۰۰۰ تومان است: (4000 تومان -5000 تومان = 1000 تومان ضرب در 100 سهم = 100,000 تومان).
با این حال 000, 100 تومان سود شما از ارزش کل فروش نیست، بلکه تفاوت بین قیمت خرید و قیمت فروش شماست.
فروش تعهدی به منظور کاهش ریسک
با استفاده از سناریوی بالا، اکنون فرض کنید معامله‌گر موقعیت استقراضی خود را در ۴۰۰۰ تومان نبسته است و تصمیم گرفته آن را باز نگه دارد تا از کاهش بیشتر قیمت، سود ببرد. با این حال، یک رقیب برای خرید این شرکت با پیشنهاد خرید ۶۵۰۰ تومان برای هر سهم وارد عمل می‌شود و قیمت سهام افزایش می‌یابد. اگر معامله‌گر تصمیم بگیرد موقعیت تعهدی خود را در ۶۵۰۰ تومان ببندد، ضرر در فروش تعهدی ۱۵۰۰ تومان خواهد بود: (1500 تومان= 5000 تومان - 6500 تومان در 100 سهم منفی ضرب می‌کنید = 150,000 تومان ضرر). در اینجا، معامله‌گر مجبور بود سهام را با قیمت قابل‌توجهی بالاتر بخرد تا موقعیت ریسک را پوشش دهد.
فروش تعهدی چگونه کار می‌کند؟
بسیاری از مردم حداقل در ابتدا با مفهوم فروش تعهدی دچار سردرگمی می‌شوند زیرا این فروش شامل فروش چیزی است که مالک آن نیستید. اما این درست مانند یک معامله معمولی سهام است با این تفاوت که ابتدا باید آن را بفروشید، سپس آن را بخرید تا موقعیت تعهدی خود را ببندید.
اما سوال اینجاست؛ اگر ابتدا سهم را نخریدم، چگونه می‌توانم آن را بفروشم؟ چگونه می‌توانم چیزی را که متعلق به من نیست بفروشم؟
در واقع می‌توانید با قرض گرفتن آن، چیزی که متعلق به شما نیست را بفروشید. هنگامی که قصد فروش تعهدی را د ارید، سهام را از کارگزار خود قرض بگیرید. شرایط فروش تعهدی در میان کارگزاران متفاوت است اما شما باید پول نقد کافی در حساب معاملاتی سهام یا حساب کارگزاری خود داشته باشید. همچنین برای دریافت سهام قرضی، شما باید برای معامله نرخ سود مشخص کنید که فرآیندی بسیار ساده است.
مالک و متقاضی در فروش تعهدی
در فروش تعهدی مالک فردی است طبق قرارداد فروش تعهدی، تعدادی از سهامی را که قصد فروش آن را در حال حاضر ندارد به شخصی دیگر قرض می‌دهد تا پس از مدتی سهامش را دریافت کند.
در فروش تعهدی، فردی که در قرارداد از مالک وکالت فروش دریافت می‌کند که برای سهم قرض گرفته اقدام به فروش در بازار کند، متقاضی نامیده می‌شود.
متقاضی از مابه‌التفاوت قیمت خریدوفروش سود کسب می‌کند و تمام هزینه‌های مرتبط با فروش تعهدی نیز برعهده وی می‌باشد.
هدف مالک از قرض دادن سهام خود در فروش تعهدی چیست؟
هر فردی هدفش در بازارهای مالی کسب سود است و افراد حتی با قرض دادن تعدادی از سهام خود نیز انتظار کسب سود را دارند. در صورتی که سهام قرض گرفته شده به قیمت بالاتری فروش رود، مالک سهام علاوه بر تعداد اصلی سهام خود نرخ بهره را هم دریافت می‌کند، بنابراین سود کسب خواهد کرد.
بانک‌ها و مؤسسات اعتباری نیز همین عمل را انجام می‌دهند و با پرداخت وام به مشتریان خود، علاوه بر اصل مبلغ وام، سود هم دریافت می‌کنند.
هدف متقاضی از قرض گرفتن سهام در فروش تعهدی چیست؟
همان‌طور که در قسمت بالا هم گفته شد، هدف هر فرد کسب سود در بازارهای مالی است. متقاضیان نیز با توجه به تحلیل و پیش‌بینی که از سهام دارند، می‌توانند کسب سود کنند. یعنی این افراد زمانی که متوجه می‌شوند روند سهم نزولی است از آن به نفع خود استفاده کرده و با قرض گرفتن در قیمت بالا و خرید در قیمت پایین‌تر این‌گونه سود کسب می‌کنند. در واقع متقاضی بدون در اختیار داشتن سهم و با پرداخت بخشی از ارزش معامله، می‌تواند از افت قیمت سهم منتفع شود.
به‌منظور تشویق متقاضیان هنگام ثبت درخواست، مالکان در سامانه تأمین، نرخ تشویقی تعیین می‌کنند که متقاضی علاوه بر سود حاصل از مابه‌التفاوت قیمت، از سود نرخ تشویقی نیز بهره‌مند شود.
انجام معاملات فروش تعهدی صرفاً از طریق سامانه آنلاین امکان‌پذیر می‌باشد و اگر فردی کد معاملاتی ندارد یا امکان دسترسی به سامانه آنلاین برای او فراهم نیست، نمی‌تواند معامله فروش تعهدی انجام دهد. به همین خاطر در ادامه به نحوه استفاده از سامانه تأمین خواهیم پرداخت.
نحوه استفاده از سامانه تامین
هر فردی که قصد انجام فروش تعهدی را داشته باشد باید بداند که در این روش مالک و متقاضیان موظف به امضای قرارداد مربوط به فروش تعهدی در کارگزاری یا از طریق سامانه آنلاین هستند و داشتن کد بورسی جداگانه نیاز نمی‌باشد.
مالک و متقاضی باید قراردادی تحت عنوان قرارداد مارجین یا حاشیه‌ای را امضا کنند. پس از انعقاد قرارداد مارجین و افتتاح حساب، کارگزار اختیار وام نقدی یا اعتبار سهام را در اختیار مشتری قرار می‌دهد.
مارجین یا "حاشیه" به سپرده تضمینی گفته می‌شود که به‌عنوان وثیقه سهام قرض گرفته شده در اختیار کارگزار قرار می‌گیرد. بر همین اساس سهامدار می‌تواند به‌صورت اعتباری خرید کند یا فروش تعهدی داشته باشد.
مالک از قسمت سامانه تأمین که پس از امضای قرارداد در پلتفرم معاملاتی اضافه می‌شود، می‌تواند اقدام به ثبت درخواست فروش خود کند.
پس از امضای قرارداد مربوط به فروش تعهدی، نوبت به آن می‌رسد که مالک جهت در اختیار قرار دادن سهام به متقاضی اقدام کند. دارنده سهام (مالک) باید پس از آنکه وارد سایت تأمین شد، نماد و تعداد سهامی را که می‌خواهد به متقاضیان بدهد را در سامانه ثبت کند. در زیر مراحل ثبت در سامانه تأمین شرح داده شده است:
- مالک، نماد و تعداد سهامی را که می‌خواهد در اختیار متقاضی قرار دهد را وارد می‌کند.
- تعیین دوره تنفس توسط مالک. (دوره تنفس به مدت زمانی گفته می‌شود که حق صدور درخواست تسویه در فروش تعهدی را از مالک سلب می‌کند.)
- مالک سهام مشخص می‌کند که چه گونه وجه حاصل از فروش تعهدی سرمایه‌گذاری شود (می‌تواند در صندوق سرمایه‌گذاری یا سپرده بانکی معامله شود)
- تعیین نرخ تشویقی به‌منظور جذب و تشویق متقاضیان.
5 گام اصلی در فروش تعهدی
5 گام مهم که در فروش تعهدی باید به ترتیب رعایت شوند:
استقراض سهام
سهامداری که قصد فروش سهام خود در بلندمدت را ندارد، این فرصت را به سهامدار دیگر می‌دهد تا مقداری از سهامش را قرض گیرد. معمولاً هم این استقراض از سهامداران عمده به سهامدار خرد انجام می‌شود.
فروش وکالتی سهم قرض گرفته شده به قیمت روز
دارنده فعلی سهم (قرض‌گیرنده) می‌تواند به وکالت از سهامدار اصلی و به قیمت روز، سهام را از طریق سامانه آنلاین بفروشد و مالک سهام (فرد قرض‌دهنده) هم از سود حاصل از فروش منتفع می‌گردد.
صبر جهت کاهش قیمت سهم
پس از استقراض، فرد طبق تحلیل و بررسی خود برای کاهش قیمت سهم مورد نظر منتظر خواهد ماند.
خرید مجدد سهم
پس از کاهش قیمت سهم طبق تحلیل از پیش انجام شده، متقاضی سهم مورد نظر را در قیمت پایین خریداری می‌کند و از اختلاف قیمت فروش و خرید، سود کسب خواهد کرد. اگر روند قیمتی سهم طبق تحلیل پیش نرود و با افزایش قیمت همراه شود، متقاضی باید سهم را به قیمت بالاتری خریداری کند تا بتواند به مالک آن بازگرداند، در این صورت متقاضی از معامله تعهدی ضرر خواهد کرد.
بازگرداندن سهم به مالک اصلی
در مرحله آخر متقاضی به تعهد خود عمل می‌کند و سهام قرض گرفته شده را به مالک آن برمی‌گرداند و سود حاصل از معامله تعهدی به‌حساب او واریز می‌گردد.
کارمزد فروش تعهدی و زمان معاملات آن
انجام معاملات فروش تعهدی تنها از طریق کارگزاری‌هایی که مجوز فروش تعهدی را دارند امکان‌پذیر است و سامانه تأمین در هر کارگزاری مجزا است. سهامی که توسط مالک در سامانه تأمین یک کارگزاری به ثبت می‌رسد، فقط توسط مشتریان همان کارگزاری قابل مشاهده و معامله است.
روز و ساعت کاری و کارمزد، در معامله سهام که مشمول فروش تعهدی بورس هستند همانند سایر اوراق و سهام در بازار سرمایه است. یعنی روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8.30 تا 12.30 و هزینه کارمزد 0.003712 درصد و کارمزد و مالیات فروش 0.0088 درصد می‌باشد.
فروش تعهدی سهام و توزیع ریسک
داشتن اختیار معامله علاوه بر آنکه به کسب سود منجر خواهد شد، با خود ریسک نیز به همراه دارد.
معامله فروش تعهدی هم یک نوع پوشش ریسک محسوب می‌شود که فرد مالک به واسطه متقاضی از دارایی خود محافظت می‌کند تا ریسک سرمایه‌گذاری کاهش یابد. به همین علت در هر نوع سرمایه‌گذاری، توزیع ریسک دارایی‌ها بسیار اهمیت دارد، هرچند که با پرداخت هزینه همراه باشد.
نکات مهم در خصوص فروش تعهدی
زمان انجام معامله از ساعت ۹ الی 12:30 و برای سهامی که معاملاتشان مجاز است قابل انجام می‌باشد. از ساعت 8:30 الی 9 که زمان بازگشایی یا پیش گشایش سهام نامیده می‌شود، امکان ارسال سفارش وجود دارد.
- حداقل تعداد سهام خرید وکالتی و قابل فروش تعهدی ۱ سهم است.
- نوع سفارش فروش تعهدی به‌صورت Fill&Kill و نوع سفارش خرید وکالتی Day و Fill&Kill است.
- سفارش خرید وکالتی تنها برای بستن موقعیت‌های باز فروش استفاده می‌شود.
- در صورتی که شاخص کل بیش از 2% و شاخص هم وزن بیش از 1.5% در محدوده منفی باشند، انجام معامله تعهدی در بازار صورت نخواهد گرفت.
جمع‌بندی
به طور خلاصه، با استقراض یک سهم یا دارایی دیگری که سرمایه‌گذار معتقد است ارزش آن با گذشت زمان کاهش می‌یابد، موقعیتی باز می‌شود و سرمایه‌گذار این سهام قرض گرفته شده را به خریدارانی می‌فروشد که مایل به پرداخت قیمت بازاری آن هستند. قبل از اینکه سهام قرض گرفته شده به قیمت خریداری شده بازگردانده شود، معامله‌گر معتقد است که قیمت همچنان در حال کاهش است و آنها می‌توانند با هزینه کمتری سهام خریداری کنند. ریسک از دست دادن سهم در فروش استقراضی از نظر تئوری بسیار زیاد است زیرا قیمت هر دارایی می‌تواند افزایش هم پیدا کند، بنابراین در صورتی که مهارت بالایی در تحلیل دارید اقدام به معامله فروش تعهدی کنید.