صنعت قند و شکر یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین صنایع کشاورزی و غذایی در جهان است که نقشی حیاتی در اقتصاد و تغذیه جوامع انسانی ایفا می‌کند. منابع اصلی تولید قند و شکر شامل نیشکر و چغندر قند است که تاریخچه کاشت و برداشت آن به دوران باستان بازمی‌گردد.
هند و چین در تولید قند و شکر پیشگام هستند. با گذشت زمان و بهبود فناوری‌ها، این صنعت به سایر نقاط جهان از جمله اروپا و آمریکا نیز گسترش یافت. امروزه کشورهای مختلفی از جمله برزیل، هند، چین و تایلند به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان شکر در جهان شناخته می‌شوند.
صنعت قند و شکر نه تنها از نظر اقتصادی بلکه از نظر اجتماعی نیز اهمیت بسیاری دارد. این صنعت با ایجاد اشتغال برای میلیون‌ها نفر در سراسر جهان و نیز تأمین مواد اولیه برای صنایع غذایی، نقش مهمی در توسعه اقتصادی ایفا می‌کند. علاوه بر این، تولید و مصرف قند و شکر با چالش‌های زیست‌محیطی نیز همراه است که نیازمند توجه و مدیریت دقیق هستند.
در این مقاله به بررسی جامع صنعت قند و شکر از تاریخچه و روند تولید قند و شکر تا چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌رو خواهیم پرداخت. همچنین به معرفی کارخانه های بورسی قند و شکر می‌پردازیم، با ما همراه باشید.
تاریخچه صنعت قند و شکر
قند و شکر به عنوان یکی از مهم‌ترین مواد غذایی در ایران تاریخچه‌ای طولانی دارد و به دهه 1330 برمی‌گردد. در سال 1338 نخستین واحد کشت و صنعت نیشکر در هفت تپه خوزستان آغاز به کار کرد. در سال های بعد تعداد شرکت های تولید قند و شکر افزایش یافت تا آنجایی که هم اکنون حدود 28 کارخانه قند و شکر از چغندر و 9 کارخانه تولید قند و شکر از نیشکر مشغول به فعالیت هستند.
روند تولید قند و شکر
مواد اولیه کارخانه های قند و شکر، چغندر و نیشکر است. نیشکر در مناطق گرمسیر کشت می‌شود و هر نیشکر حدود 15 تا 17 درصد قند در خود دارد. نیشکر امکان انبارداری ندارد و باید بلافاصله پس از کشت، به مرحله تولید وارد شود. بنابراین کارخانه های قند و شکر باید نزدیک به مزارع باشد تا قبل از کاهش عیار نیشکر، وارد خط تولید شوند.
امروزه بیشتر کارخانه ها از چغندر برای تولید محصولات خود استفاده می‌کنند. چغندر دارای عیار است و بهترین چغندر عیار 16 دارد. از زمان برداشت محصول تا تولید قند و شکر، کارخانه‌ها 21 روز فرصت دارند چرا که امکان ذخیره چغندر وجود ندارد و به مرور عیار آن کاهش می‌یابد. عیار چغندر به معنی میزان درصد شیرینی و شهدی است که چغندر دارد.
تولید قند و شکر از چغندر قند شامل چندین مرحله پیچیده است که در کارخانه‌های قند و شکر انجام می‌شود. اکثر کارخانه های قند و شکر در ایران از چغندر به عنوان مواد اولیه استفاده می‌کنند. این مراحل به صورت خلاصه شامل موارد زیر است:
1- برداشت و حمل چغندر
ابتدا چغندر قند از مزارع برداشت شده و به کارخانه حمل می‌شود. چغندرها باید تمیز شوند تا خاک و ناخالصی‌های دیگر از بین برود.
2- شستشو
چغندرها در کارخانه در حوضچه‌های بزرگ شسته می‌شوند تا خاک و دیگر آلودگی‌ها از سطح آنها پاک شود.
3- خرد کردن
چغندرها به وسیله دستگاه‌های خردکن به قطعات کوچکی به نام تراشه خرد می‌شوند.
4- استخراج عصاره
تراشه‌های چغندر در دستگاه‌های خاصی به نام دیفوزور قرار می‌گیرند که در آنجا با آب داغ عصاره‌گیری می‌شوند. در این مرحله، قند موجود در چغندر حل شده و به صورت عصاره قندی (آب شکر) استخراج می‌شود.
5- تصفیه عصاره
عصاره قندی به دست آمده حاوی ناخالصی‌های زیادی است که باید از آن جدا شوند. این کار با استفاده از روش‌های مختلف مانند افزودن آهک و دی‌اکسید کربن انجام می‌شود. این مواد به رسوبات تبدیل می‌شوند و از عصاره جدا می‌شوند.
6- تبخیر
عصاره تصفیه شده به دستگاه‌های تبخیر انتقال داده می‌شود تا آب اضافی از آن تبخیر شده و عصاره غلیظ‌تری به دست آید.
7- تبلور
عصاره غلیظ شده به دستگاه‌های تبلور منتقل می‌شود، جایی که قند به صورت کریستال‌شروع به تشکیل می‌کند. این کریستال‌ها در محلی به نام پان جمع‌آوری می‌شوند.
8- سانتریفوژ
در این مرحله، مخلوطی از کریستال‌های قند و شیره (ملاس) به دستگاه‌های سانتریفوژ انتقال داده می‌شود تا قند از ملاس جدا شود.
9- خشک کردن
کریستال‌های قند حاصل از سانتریفوژ خشک می‌شوند تا به صورت قند سفید و خشک آماده شوند.
10- بسته‌بندی
در نهایت، قند سفید به دست آمده بسته‌بندی شده و برای عرضه به بازار آماده می‌شود.
مواد فرعی حاصل از تولید شکر
مواد فرعی حاصل از تولید شکر؛ تفاله، باگاس و ملاس است. باقی مانده نیشکر آسیاب شده در مرحله آخر را باگاس می‌گویند. باگاس در صنایع مختلفی همچون خوراک دام، صنایع کاغذسازی، سوخت و تهیه تخته های نئوپان به کار برده می‌شود.
از باقی مانده پخت آخر چغندر و نیشکر نیز ملاس به وجود می‌آید. شکل ظاهری ملاس شبیه به شربت غلیظ رنگ به رنگ قهوه ای و چسبانک است. ملاس در تولید خمیر مایه نانوایی، شکر قهوه ای، غذای دام و طیور و الکل به کار گرفته می‌شود. ملاس در ازای هر 100 تن نیشکر بین 2 تا 5 تن ایجاد و به طور کلی سالانه 50 هزار تن ملاس تولید می‌گردد. تفاله یکی دیگر از مواد فرعی حاصل از تولید شکر است که مصرف خوراک دام می‌شود.
زمان فعالیت کارخانه های قند و شکر
کارخانه قند و شکر چغندرقند را براساس دو فاکتور وزن و درصد قند (عیار) از کشاورز خریداری می‌کند. عوامل مختلفی همچون خاک حاصل خیر، رطوب، عمق کاشت چغندر، کود و ... بر کیفیت و عیار چغندر موثر است. کاشت چغندر نسبت به گندم صرفه اقتصادی بیشتری دارد اما به دلیل وجود تحریم‌ها و احتمال وقوع جنگ در کشورهای خاورمیانه، کاشت گندم ارجحیت دارد.
آذربایجان غربی به علت برخوداری از آب و خاک مناسب، بیشترین سطح تولید چغندر را دارد. حدود دو پنجم تولیدات چغندر کل کشور در این استان کشت می شود. پس از آذربایجان غربی، شهرهای ارومیه، خوی، میاندوآب، نقده، خوی و مهاباد بیشترین کشت چغندر انجام و کارخانه های قند و شکر نزدیک به زمین های کشاورزی ساخته می‌شود. به دلیل عیار پایین چغندر در استان خراسان، کارخانه‌هایی که در این شهر قرار دارند از سودآوری کمتری برخوردار هستند.
چغندر به طور کلی در فصل بهار و پاییز برداشت می‌شود. کاشت در اسفند و برداشت در شهریور بهترین کیفیت و عیار را دارد و کاشت دوم در مهر و برداشت در اواخر اسفند ماه است. کارخانه های قند و شکر در چهار ماه (فروردین، اردیبهشت، شهریور و مهر) فعالیت دارند. در این مدت به صورت سه شیفت تولید می‌کنند.
اهمیت و نقش صنعت قند و شکر در اقتصاد
صنعت قند و شکر یکی از صنایع اساسی و حیاتی در بسیاری از کشورهای جهان است که تأثیرات گسترده‌ای بر اقتصاد دارد. اهمیت صنعت قند و شکر در اشتغال زایی، درآمد زایی و توسعه روستایی، تجارت بین المللی و تولید مواد اولیه صنایع وابسته است. همان طور که گفته شد، در کنار قند و شکر مواد اولیه خوراک دام و صنایع کاغذسازی تامین می‌شود.
چالش‌ها و فرصت‌های صنعت قند و شکر
هرچند صنعت قند و شکر نقش حیاتی در اقتصاد و تغذیه دارد، اما با چالش‌هایی نظیر مشکلات بهداشتی ناشی از مصرف زیاد شکر و تأثیرات زیست‌محیطی تولید این محصول نیز مواجه است. با این حال، فرصت‌های بسیاری برای بهبود و پایداری این صنعت وجود دارد که شامل بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، مدیریت بهتر منابع و توجه به تولیدات پایدار می‌شود.
خدمات و محصولات کارخانه های تولید قند و شکر
- قند و شکر
- ملاس
- تفاله و باگاس
- تصفیه و فرآوری شکرخام
کارخانه های قند و شکر بورسی
قنیشا در استان خراسان رضوی – قند نیشابور
قثابت در استان خراسان رضوی – قند ثابت خراسان
قشرین در استان خراسان رضوی – قند شیرین خراسان
قنقش در اصفهان – قند نقش جهان
قشیر در استان خراسان شمالی- قند شیروان قوچان و بجنورد
قچار در استان چهارمحال و بختیاری – فرآورده های غذایی و قند چهارمحال و بختیاری
قصفها در استان اصفهان- قند اصفهان
قمرو در مرودشت – قند مرودشت
قلرست در استان لرستان- قند لرستان
قهکمت در استان همدان – قند هکمتان
قیستو در استان کرمانشاه- شرکت قند بیستون
قچام در تربت جام – فرآورده های غذایی و قند تربت جام
قزوین در استان قزوین – قند قزوین
قتربت در تربیت حیدریه – قند تربیت حیدریه
قپیرا در پیرانشهر- فرآورده های غذایی و قند پیرانشهر
قشهد در استان آذربایجان غربی – قند شهد
قشکر در شاهرود – شکر شاهرود
قاروم در ارومیه – قند ارومیه
عوامل موثر بر سودآوری صنعت قند و شکر
تغییرات نرخ ارز
حذف قیمت گذاری دستوری
بروزرسانی دستگاه های تولید قند و شکر
احداث کارخانه‌ها نزدیک به زمین های کشاورزی
عدم وقایع حوادث ناگوار همچون سیل
جمع بندی
در این مقاله به بررسی صنعت قند و شکر و معرفی کارخانه های تولید قند و شکر بورسی پرداختیم. همان طور که گفته شد، مواد اولیه کارخانه های قند و شکر، نیشکر و چغندر است که در ایران بیشتر از چغندر استفاده می‌شود. کارخانه های تولید قند و شکر علاوه بر این دو محصول، مواد فرعی همچون ملاس، تفاله و باگاس تولید می‌کنند. این محصولات در صنایع تولید الکل، مصرف خوراک دام، مواد اولیه صنایع کاغذی و ... می‌شود. برای بررسی تحلیل بنیادی صنعت قند و شکر به تغییرات نرخ ارز، محل احداث کارخانه و صورت های مالی شرکت توجه داشته باشید.