امروزه با گسترش بازارهای ثانویه، اوراق گوناگونی در این بازارها مورد معامله قرار می‌گیرند که آشنایی با مفهوم، ریسک و نحوه سرمایه گذاری در این اوراق می‌تواند سرمایه گذاران را در پیدا کردن بهترین سرمایه گذاری، یاری کند.
اوراق صکوک یکی از انواع این اوراق است که خود نیز انواع گوناگونی دارد. با توجه به ریسک پایین صکوک، بسیاری از معامله‌گران جهت کاهش ریسک پرتفوی خود از این اوراق استفاده می‌کنند، به همین جهت قصد داریم در این مقاله به سوال صکوک چیست و انواع آن کدامند، پاسخ دهیم.
صکوک چیست؟
صکوک جمع کلمه‌ی عربی صک است. صک همان چک (Check) در زبان انگلیسی (صکوک به انگلیسی) می‌باشد که در ترجمه‌ی عربی به علت نبودن حرف "چ" به صورت صک گفته می‌شود. چک یا همان صک در زبان فارسی به معنای سند به کار می‌رود. بنابراین معنی صکوک همان سند است.
در سراسر دنیا برای انجام پروژه‌های بزرگ، وجود سرمایه‌های کلان ضرورت دارد. از آن جایی که شرکت‌ها معمولاً این سرمایه را در اختیار ندارند، اقدام به قرض گرفتن از افراد و سرمایه گذاران می‌کنند و آن‌ها را در سود پروژه شریک می‌کنند. به این فرآیند تأمین مالی پروژه گفته می‌شود. در کشورهای غیرمسلمان، تأمین مالی از طریق انتشار اوراق قرضه با نرخ سودهای مشخص صورت می‌پذیرد.
بر اساس آموزه‌های دین اسلام، نرخ سود معین مصداق ربا و دریافت و پرداخت آن سود حرام است. از این رو برای تامین مالی در کشورهای مسلمان، اقدام به طراحی اوراق صکوک کردند.
بنابراین اوراق صکوک به زبان ساده، تأمین مالی اسلامی پروژه‌ها و شرکت‌ها هستند.
انواع اوراق صکوک
اوراق صکوک اجاره
این اوراق بر اساس قرارداد اجاره انتشار می‌یابد و فردی که اوراق اجاره خریداری می‌کند به همراه شرکت در دارایی به صورت مشاع، حق مالکیت دارند و شرکت با پرداخت اجاره بها از دارایی استفاده می‌کند.
اوراق صکوک قرض‌الحسنه
این اوراق بر اساس قرارداد قرض بدون سود منتشر می‌شود. ناشر این اوراق موظف است مبلغی به میزان ارزش اسمی صکوک قرض‌الحسنه به دارندگان اوراق پرداخت کند. این پرداخت در تاریخ سررسید انجام می‌شود.
اوراق مرابحه
اوراق مرابحه به زبان ساده، این اوراق نیز دارای مالکیت مشاع یا دِین دارایی است که در قرارداد مرابحه مشخص شده است. این اوراق دارای سود ثابت می‌باشد و امکان معامله در بازار ثانویه را دارد. از انواع اوراق مرابحه می‌توان به اوراق مرابحه تأمین نقدینگی، اوراق مرابحه تأمین مالی و اوراق مرابحه نقدی اشاره کرد.
اوراق صکوک وقفی
این اوراق به صورت با نام و با قیمت اسمی مشخصی برای یک مدت معین منتشر می‌شوند. خریداران این اوراق عموماً افرادی هستند که قصد مشارکت در کارهای عام‌المنفعه را دارند.
اوراق استصناع
در این اوراق، فرد با یک سازنده توافق می‌کند تا در ازای مبلغ مشخصی، اقدام به ساخت کالای موردنظر فرد کند و دارایی تحت مالکیت دارنده‌ی اوراق صکوک می‌باشد. معمولاً مبلغ ساخت در ابتدا به صورت کامل پرداخت نمی‌شود.
اوراق صکوک مضاربه
این اوراق فقط برای انجام فعالیت‌های تجاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای جمع آوری سرمایه جهت انجام فعالیت‌های تجاری منتشر می‌شود و میزان سود این اوراق پس از اتمام فعالیت مشخص می‌شود. سود دارندگان این اوراق بر اساس نسبت‌های مشخص شده در قرارداد میان آن‌ها تقسیم می‌گردد.
اوراق مزارعه
مزارعه از ریشه عربی زرع گرفته شده است و به معنای کشت و کار می‌باشد. در این قرارداد زمین برای مدت زمان معینی در اختیار یک فرد قرار می‌گیرد تا بر روی آن به زراعت بپردازد و در آخر سود را با مالک تقسیم می‌کند. همچنین اگر افرادی قصد خرید زمین داشته باشند، می‌توانند با انتشار اوراق به صورت مشاع مالکیت زمین را داشته باشند و سپس به نسبت اوراق، سود میان هریک از دارندگان اوراق مزارعه تقسیم می‌گردد.
اوراق صکوک سلف
این اوراق نوعی پیش خرید دارایی می‌باشد و فروشنده به وسیله این اوراق کسری سرمایه خود جهت تکمیل کالا را تأمین می‌کند. مبلغ پرداخت در قرارداد سلف کمتر از مبلغ لازم برای خرید کالا به صورت نقدی می‌باشد. همچنین اگر قیمت کالا در چند ماه آینده افزایش یابد، خریدار با پیش خرید می‌تواند سود شناسایی کند.
اوراق مشارکت
همان گونه که از نام این اوراق واضح است، اوراق مشارکت جهت مشارکت در پروژه منتشر می‌شوند و نشان‌دهنده‌ی مشارکت دارنده این اوراق با ناشر اوراق در دارایی‌ها و سود می‌باشد.
اوراق مساقات
این اوراق دقیقاً مشابه با اوراق مزارعه می‌باشد با این تفاوت که اوراق مساقات مخصوص فعالیت باغداری منتشر می‌شوند.
مزایای اوراق صکوک
- از آنجایی که اوراق صکوک راه اتصال بین بازار پول و بازار سرمایه می‌باشد، سبب ساده شدن تبدیل دارایی به اوراق بهادار می‌شود.
- در صورتی که اوراق صکوک در بازار ثانویه معامله شوند، از نقدشوندگی قابل قبولی برخوردارند.
- سبب افزایش نقدینگی در شرکتی که نیازمند تأمین مالی می‌باشد (بانی صکوک)، می‌شود.
- در ترازنامه شرکت دارایی‌هایی که نقدشوندگی پایینی دارند، با وجه نقد جایگزین می‌شوند.
- شرکت همچنان از دارایی‌هایی که با پشتوانه آن وجه نقد دریافت کرده است، استفاده می‌کند.
تفاوت اوراق صکوک و اوراق قرضه
اوراق صکوک وابسته به ارزش دارایی‌هایی که پشتوانه آن قرار دارند معامله می‌شوند در حالی که اوراق قرضه بر اساس اعتبار ناشر و صادر کننده اوراق معامله می‌شوند.
اوراق صکوک نشان‌دهنده‌ی مالکیت یک دارایی به وسیله دارنده‌ی اوراق صکوک می‌باشد در حالی که اوراق قرضه بیانگر بدهی به دارنده‌ی اوراق می‌باشد. اوراق قرضه به واسطه ماهیت بدهی آن و پرداخت نرخ سود ثابت به دارنده اوراق، ربا شناخته می‌شود.
از آنجایی که اوراق صکوک دارای پشتوانه دارایی می‌باشد، با افزایش ارزش دارایی امکان افزایش ارزش اوراق صکوک نیز وجود دارد اما در اوراق قرضه به دلیل ثابت بودن بدهی، امکان افزایش ارزش آن‌ها وجود ندارد.
فروش اوراق صکوک در بازارهای ثانویه به‌مثابه فروش دارایی است در حالی که اوراق قرضه صرفاً فروش بدهی است.
ریسک اوراق صکوک
علی رغم پایین بودن ریسک معامله این اوراق، اما نمی‌توان این اوراق را کاملاً بدون ریسک تلقی کرد. در ادامه به ریسک‌های این اوراق اشاره می‌کنیم.
ریسک از بین رفتن دارایی: از آنجایی که اوراق صکوک با پشتوانه یک دارایی منتشر می‌شوند، در صورت بروز حادثه و صدمه دیدن آن دارایی، ارزش دارایی کم شده و ارزش اوراق بسیار کاهش می‌یابد.
ریسک نرخ سود: در صورتی که نرخ سود سپرده بانکی افزایش یابد و دارایی پشتوانه اوراق شاهد افزایش ارزش نباشد، تمایل مردم جهت خرید این اوراق کاهش می‌یابد و سپس سبب کاهش ارزش سرمایه ما می‌شود.
ریسک کاهش ارزش دارایی: اگرچه در شرایط وجود تورم در کشور این ریسک به حداقل می‌رسد اما همچنان نمی‌توان آن را نادیده گرفت. برای مثال اگر اوراق صکوک با پشتوانه یک دارایی بر اساس نرخ دلار 25 هزار تومانی مورد معامله قرار گیرد، با افت نرخ دلار به 20 هزار تومان سبب کاهش ارزش دارایی و درنتیجه کاهش ارزش اوراق صکوک می‌شود.
جمع بندی
در این مقاله سعی کردیم به زبان ساده به تعریف صکوک پردازیم و انواع آن را نام ببریم. همان طور که گفته شد، شرکت‌های دولتی و خصوصی برای انجام پروژه‌های عظیم و پیشرفت و توسعه شرکت‌ها نیاز به تامین مالی دارند. مرسوم‌ترین روش تامین مالی در سراسر دنیا انتشار اوراق قرضه توسط شرکت‌ها و موسسات می‌باشد.
این در حالی است که انتشار اوراق قرضه به دلیل ربایی بودن آن در برخی کشورهای اسلامی غیر قانونی است. برای حل این مشکل، متخصصان دینی اقدام به جایگزینی اوراق صکوک که در اصل نوعی اوراق قرضه تضمینی می‌باشند، با اوراق قرضه رایج در سراسر جهان کردند.
