تابلو خوانی یکی از شیوه‌های تجزیه و تحلیل بازار‌های مالی است که در آن به مفاهیمی چون حجم معاملات، ارزش معاملات، تعداد معاملات و قدرت خریدار و فروشنده پرداخته می‌شود. گره معاملاتی نیز از معضلاتی هست که در تحلیل تابلو به آن پرداخته می‌شود. در این مقاله از سری مقاله‌های آموزشی کارگزاری بیدار، جزئیات گره معاملاتی و پیامدهای آن در سهم را مورد بررسی قرار می‌دهیم. با ما همراه باشید.
گره معاملاتی چیست؟
سهام در بازار بورس ایران دارای محدودیت دامنه نوسان قیمت هستند، از این رو در سهام کوچک احتمال تشکیل صف‌های خرید و فروش سنگین وجود دارد.
در این مواقع اگر سهامداری به سرمایه خود نیاز داشته باشد نمی‌تواند از صف فروش خارج شود. یا بالعکس اگر سهامداری قصد خرید سهمی را داشته باشد، اجازه ورود به سهم را پیدا نخواهد کرد. اگر روزهایی که سهم با صف سنگین همراه است طولانی شود به اصطلاح گره معاملاتی در بورس رخ داده است.
برای آنکه بدانید گره معاملاتی چیست؟ این‌گونه می‌توان بیان کرد که، گره معاملاتی در بورس زمانی رخ می‌دهد که سهم طی روزهای متوالی (حداقل 5 روز) با صف خرید یا فروش سنگین همراه می‌شود و امکان معامله آن برای سهامداران وجود ندارد. در چنین مواقع حجم مبنا و قیمت پایانی سهم نسبت به رو معاملاتی قبل تغییر چندانی نخواهد داشت.
حداقل و حداکثر نوسان مجاز در بازار بورس و فرابورس (قبل از گره معاملاتی) براساس اعلام سازمان بورس است. شرکت‌ها براساس ورود به بازار اول، دوم بورس و فرابورس دامنه نوسان متفاوتی دارند.
قانون جدید گره معاملاتی
آخرین قانون گره معاملاتی مربوط به سال 1398 است که طبق مصوبه هیئت مدیره سازمان بورس، سهامی مشمول فرآیند رفع گره معاملاتی قرار می‌گیرند که در روزهای متوالی با مشکل صف خرید و فروش همراه می‌شوند.
بنابراین هرگاه سهمی به مدت حداقل 5 روز کاری در سقف یا کف دامنه نوسان قیمت قرار بگیرد، و کمتر از 2 برابر حجم مبنا معامله شود، مشمول قانون گره معاملاتی خواهد شد.
هدف از قانون رفع گره معاملاتی، باز شدن صف‌های خرید و فروش و روان شدن معاملات سهامی است که امکان معامله کردن آنها به دلیل تشکیل صف، کم است.
دستورالعمل رفع گره معاملاتی
نقدشوندگی ویژگی بارز بازار بورس است، بنابراین باید برای رفع گره معاملاتی در بورس راه حلی وجود داشته باشد. اینکه گره معاملاتی در چه مواقعی رخ می‌دهد، بستگی به موارد زیر دارد:
- حداقل 5 روز متوالی معاملات سهم در حداکثر دامنه نوسان مجاز در روز قرار می‌گیرد که موجب شکل‌گیری صف خرید خواهد شد.
- حداقل 5 روز متوالی معاملات سهم در حداقل دامنه نوسان مجاز در روز قرار می‌گیرد که موجب شکل‌گیری صف فروش خواهد شد.
- در شرکت‌هایی با سه میلیارد (و بیشتر) سهم، حداقل یک برابر حجم مبنا و سایر شرکت‌ها دو برابر حجم مبنا در حداقل 5 جلسه معاملاتی، به دلیل عدم تقارن قیمت‌ها و تشکیل شدن صف، معامله‌ای صورت نمی‌گیرد.
- همچنین سهامی که در چنین وضعیتی قرار می‌گیرند به طور متوسط کمتر از 5 درصد حجم مبنای خود معامله می‌شوند.
نکته: ناظر بازار تشخیص می‌دهد که چه سهامی مشمول گره معاملاتی هستند. ممکن است سهمی شرایط ذکر شده فوق را داشته باشد اما مشمول گره معاملاتی نباشد. علت این است که ناظر دلیل آن را صف‌های ساختگی، معاملات دستکاری شده یا مشکوک، نسبت P/E سهم و ... می‌داند، به همین خاطر نماد را مشمول گره معاملاتی نخواهد کرد.
ماده‌واحده: در صورتی که شرکت‌هایی با سرمایه کمتر از 150 میلیارد ریال مشمول گره معاملاتی شوند، با پیشنهاد مدیریت بازار بورس تهران و با ذکر دلایل و مشروط بر تأیید مدیرعامل شرکت بورس، رفع گره و عدم اعمال حجم مبنا صورت می‌گیرد.
در صورت قرار گرفتن شرکت‌هایی با سرمایه کمتر از ۱۵۰ میلیارد ریال در گره معاملاتی، رفع گره و عدم اعمال حجم مبنا با پیشنهاد مدیریت بازار بورس تهران همراه با ذکر دلایل مربوطه و تأیید مدیرعامل شرکت بورس صورت می‌پذیرد.
مدیرعامل بورس حداکثر تا 5 روز کاری می‌تواند قانون گره معاملاتی را در مورد سهام برخی از شرکت‌ها اعمال نکند.
دامنه نوسان در رفع گره معاملاتی
دامنه نوسان نمادهای معاملاتی که طبق اعلام سازمان بورس و به تشخیص ناظر بازار، مشمول دستورالعمل رفع گره معاملاتی می‌شوند به این صورت خواهد بود که از همان ابتدای روز معاملاتی بعد، در زمان بازگشایی به‌صورت حراج ناپیوسته و با دو برابر دامنه نوسان قیمت مجاز روزانه بازگشایی می‌شود و کشف قیمت صورت می‌گیرد. سپس در حراج پیوسته با دامنه نوسان مجاز قیمت و با توجه به قیمت کشف شده در حراج ناپیوسته، معاملات صورت می‌گیرد.
برای آشنایی بیشتر با نمادهایی که بنا بر اعلام سازمان بورس مشمول گره معاملاتی می‌شوند، ماده 22 دستورالعمل نحوه انجام معاملات در بورس را مطالعه کنید.
مثال: اگر دامنه نوسان سهمی 5 درصد و قیمت سهمی آن 2 هزار تومان باشد و در 10 جلسه معاملاتی متوالی سهم با صف خرید همراه باشد، در صورتی که ناظر بازار تشخیص دهد سهم مشمول گره معاملاتی شده است، بازگشایی آن به این صورت خواهد بود:
همان‌طور که گفته شد، در روز معاملاتی بعد و در زمان پیش گشایش، سهم به مدت 30 دقیقه در حراج ناپیوسته با دامنه 10 درصد (2 برابر دامنه مجاز نوسان روزانه) در بازه قیمتی 1800 تا 2200 تومان عرضه می‌شود.
فرض کنید معامله‌گران روی قیمت 2100 تومان رقابت می‌کنند. پس از آنکه در این مرحله کشف قیمت صورت گرفت (2100 تومان)، معاملات سهم در مرحله حراج پیوسته به‌صورت عادی و با دامنه نوسان 5 درصد انجام می‌شود (بازه قیمتی 1995 تا 2205).
نکته: برای سهامی که مشمول گره معاملاتی هستند، حداکثر تا 5 روز معاملاتی متوالی، برای محاسبه قیمت پایانی نماد مربوطه، حجم مبنا در نظر گرفته نمی‌شود. این امر موجب می‌شود تا قیمت پایانی بدون توجه به حجم معاملات تغییر پیدا کند.
چه شرکت‌های مشمول گره معاملاتی می‌شوند؟
ناظر بورس پیش از شروع روز معاملاتی با انتشار پیام در قسمت «پیام‌های ناظر بازار» سایت مدیریت فناوری بورس اوراق بهادار تهران «TSETMC»، مشخص می‌کند در روز معاملاتی پیشرو چه شرکت‌هایی مشمول گره معاملاتی هستند و از این طریق، اسامی این شرکت‌ها را به اطلاع سهامداران و معامله‌گران خواهد رساند.
از طریق سامانه معاملاتی بازار سرمایه، نمادهایی که مشمول دستورالعمل رفع گره معاملاتی قرار می‌گیرند، اطلاع‌رسانی می‌شود.
مزایای رفع گره معاملاتی
از مزایای قانون رفع گره معاملاتی سهام این است که موجب روان شدن معاملات سهام و افزایش نقدینگی می‌شود و محدودیتی در خرید یا فروش سهم در قیمت مشخص شده برای سهامداران وجود نخواهد داشت، یعنی از قفل شدن سهم جلوگیری می‌کند.
علاوه بر این، نظارت دقیق ناظران بازار بر معاملات، موجب می‌شود که از دستکاری در قیمت نیز جلوگیری می‌شود. به این ترتیب مانعی جهت ضرر سهامداران خرد است.
معایب رفع گره معاملاتی
با وجود مزایای اعمال رفع گره معاملاتی، این اقدام مضراتی نیز دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به این نکته اشاره کرد: زمانی که سهم با صف فروش مواجه است برای رفع گره معاملاتی، محدوده‌ای برای قیمت قائل نیستیم و طبیعتا با فشار فروشی که با آن رو به رو هستیم، قیمت سهم با افت شدید را تجربه خواهد کرد. بدون شک این موضوع باعث ضرر و اعتراض سهامدارن خرد می‌گردد.
جمع‌بندی
زمانی که برای سهمی حداقل 5 روز متوالی صف تشکیل شود، ناظر بازار بنا بر تشخیص خود می‌تواند اعلام مشمولیت گره معاملاتی کند و جهت اطلاع سهامداران، پیام آن را نیز در سایت Tsetmc منتشر می‌کند.
سهامی که در روز معاملاتی بعد در مرحله پیش گشایش با دو برابر دامنه نوسان مجاز قیمت و سپس در مرحله گشایش با قیمت مجاز روزانه باز می‌شوند، احتمالاً جزو سهام مشمول فرآیند تعلیق قرار گرفته‌اند. از آنجایی که نقدشوندگی در بازار پایه کمتر است، گره معاملاتی بازار پایه نسبت به بازار اول بورس و فرابورس بیشتر می‌باشد.
اگر بخواهیم به مزایا و معایب رفع گره معاملاتی اشاره کنیم، این‌گونه می‌توان نتیجه گرفت که در صورت اجرای صحیح مقررات، رفع گره معاملاتی برای سرمایه‌گذاران و بازار سرمایه کارآمد است زیرا موجب افزایش نقدینگی در سهام و حمایت از سهامداران در برابر دلالان می‌شود. همچنین توجه ناظر موجب می‌شود تا از دستکاری در قیمت محصول، رشد یا افت بدون دلیل و سفته‌بازی در سهم جلوگیری شود.
