ضریب جینی چیست؟ نحوه محاسبه آن

ضریب جینی Gini index یک شاخص اقتصادی و نشان دهنده نابرابری درآمد در سطح جامعه است. شاید بارها به طور عامیانه جمله «اختلاف طبقاتی زیاد شده است» را شنیده باشید. این اختلاف طبقاتی در اقتصاد با استفاده از ضریب جینی قابل بررسی و اثبات است.

طی سال‌های گذشته با وجود کرونا و تورم، احساس افزایش اختلاف طبقاتی در جامعه بیشتر شده است. اگر می‌خواهید بدانید که طبق ضریب جینی توزیع درآمد نابرابر شده است یا خیر، تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید تا ضریب جینی ایران را بررسی کنیم.

ضریب جینی چیست؟

ضریب جینی یک شاخص برای اندازه ‌گیری تفاوت توزیع درآمد یا ثروت بین اعضای یک جامعه است. این ضریب به عنوان یک شاخص انحراف معیار در توزیع درآمد شناخته می‌شود. ضریب جینی از صفر تا یک نمایانگر تفاوت‌های کمتر به بیشتر در توزیع است.

اگر ضریب جینی برابر با صفر باشد، به این معناست که توزیع درآمد یا ثروت کاملاً مساوی است (همه افراد درآمد یا ثروت یکسانی دارند). در صورتی که ضریب جینی به یک نزدیک‌تر باشد، تفاوت‌ها بیشتر می‌شود و توزیع ناهمسان‌تر خواهد بود.

در اقتصاد برای بررسی توزیع درآمد از این ضریب استفاده می‌کنند اما به این معنی نیست که باید حتما تمام افراد درآمد یکسانی داشته باشند چرا که افراد باید براساس توانمندی‌های خود درآمد کسب کنند. در بررسی این ضریب مهم است که افراد متوسط جامعه بیشتر باشد، نه اینکه افراد زیادی در فقر کامل و یا ثروتمند باشند.

محاسبه ضریب جینی

روش های مختلفی برای محاسبه ضریب جینی وجود دارد که در ادامه به بیان دو نوع آن می‌پردازیم. هر یک از این روش‌ها فرمول ضریب جینی متفاوتی دارند.

1- محاسبه ضریب جینی بدون گروه بندی

ضریب جینی به تنهایی نمی‌تواند نشان دهنده توزیع درآمد یا ثروت باشد، به همین دلیل بهتر است که ضریب جینی براساس سهم دهک‌ها بررسی شود.

2- محاسبه ضریب جینی با گروه بندی

در این نوع محاسبه، داده‌های آماری را براساس کم به زیاد درآمد سرانه خانواده‌ها مرتب می‌کنیم. سپس آنها را به گروه‌های مساوی تقسیم می‌کنیم تا مشاهده کنیم هر یک از گروه‌ها چه درصدی از جامعه هستند.

مزایا و معایب ضریب جینی

همان طور که گفته شد، ضریب جینی یک شاخص اندازه‌گیری از تفاوت توزیع درآمد یا ثروت در یک جامعه است. این شاخص قوت و ضعفی دارد که در ادامه به آن اشاره می‌شود:

مزایا:

•   شفافیت آماری: ضریب جینی یک معیار آماری ساده و قابل فهم است که به راحتی می‌توان از آن برای نمایش تفاوت‌ها در توزیع درآمد یا ثروت استفاده کرد.
•  اتخاذ تصمیمات سیاسی و اقتصادی درست: زمانی که تفاوت‌های اقتصادی بیش از حد افزایش یابد، ممکن است منجر به مشکلات اجتماعی و اقتصادی شود. ضریب جینی می‌تواند به مسئولان کمک کند تا تغییرات لازم در سیاست‌های اقتصادی را ایجاد کنند.

معایب:

•  دقیق نبودن: با کاهش یکسان درآمد مردم ضریب جینی هم کاهش می‌یابد در حالی که این کاهش به معنای افزایش رفاه و وضعیت معیشتی مردم نیست.
• عدم بررسی عوامل مختلف: ضریب جینی تنها یک عدد و نه مفصلهای دقیق توزیع درآمد یا ثروت است. این امکان وجود دارد که تفاوت‌های اجتماعی یا اقتصادی اصلی را نادیده بگیرد و توزیع به تنهایی را ارائه دهد.

اهمیت بررسی ضریب جینی

ضریب جینی یکی از معیارهای مهم اقتصادی و اجتماعی است که توزیع درآمد یا ثروت در یک جامعه را اندازه‌گیری می‌کند. اهمیت این ضریب در چند زمینه مهم قابل توجه است:

• توسعه اقتصادی: ضریب جینی می‌تواند نشان‌دهنده توزیع منافع در یک جامعه باشد. توزیع نامساوی می‌تواند نشان‌دهنده نقص در توسعه اقتصادی باشد و در اکثر موارد، نامساوی بالا می‌تواند توسعه پایدار را مختل کند.
• عدالت اجتماعی: اهمیت ضریب جینی در ارزیابی عدالت اجتماعی بسیار مهم است. توزیع مناسب منافع در جامعه می‌تواند به حفظ تعادل و انصاف اجتماعی کمک کند.
• پیشرفت اجتماعی: توزیع نامساوی ثروت و درآمد می‌تواند باعث تفکرات منفی و ناامیدی در افراد شود. زمانی که افراد احساس می‌کنند که امکانات و فرصت‌ها به ناحیه خاصی محدود شده است، می‌تواند به عدم پیشرفت اجتماعی منجر شود.
• پایداری اجتماعی: توزیع نامساوی ممکن است منجر به ناپایداری اجتماعی شود. اختلافات زیاد در ثروت و درآمد ممکن است باعث ایجاد تنش‌ها و ناهنجاری‌های اجتماعی شود.
• تأثیر سیاست‌های اقتصادی: ضریب جینی می‌تواند نشان‌دهنده تأثیر سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی باشد. برخی اقتصاددانان و سیاستمداران از این اندازه‌گیری برای ارزیابی تأثیر سیاست‌های توزیع درآمد استفاده می‌کنند.
•  تصمیم‌گیری سیاستی: زمانی که ضریب جینی بالاست، ممکن است نیاز باشد تا سیاست‌هایی همچون پرداخت یارانه به افراد نیازمند و ... به کار گرفته شود تا تعادل اجتماعی حفظ شود.

در کل، ضریب جینی یک ابزار مفید برای تجزیه و تحلیل توزیع درآمد و ثروت در جوامع است و می‌تواند به سیاستمداران و تصمیم‌گیران کمک کند تا بهترین سیاست‌ها را برای ارتقاء توسعه و عدالت اجتماعی انتخاب کنند.

ضریب جینی در جهان و ایران

ضریب جینی در هر کشور می‌تواند متغیر باشد و بستگی به شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد. این ضریب در کشورها براساس توزیع درآمد یا ثروت افراد اندازه می‌شود که اطلاعات آن توسط دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی، یا سازمان‌های تحقیقاتی جمع‌آوری و انتشار می‌یابد.

در برخی از کشورها، ضریب جینی ممکن است بسیار کمتر باشد که نشان دهنده توزیع مناسب‌تر درآمد است، در حالی که در برخی دیگر ضریب جینی بسیار بالاتر است که به معنای توزیع ناهمسان درآمد یا ثروت است. به عنوان مثال کشور نروژ تا حد زیادی برخوردار از توزیع مناسب درآمد و جنوب آفریقا با ضریب جینی بالا دارای توزیع ناهمسان درآمد است.

ضریب جینی ایران توسط مرکز آمار منتشر می‌شود که تاریخچه ضریب جینی در ایران طی 5 سال به شرح زیر است:

ضریب جینی می‌تواند فاصله طبقاتی را بررسی کند اما تصور اینکه کاهش این ضریب باعث بهبود وضعیت معیشتی در جامعه می‌شود، اشتباه است. چرا که اگر کل جامعه با یکدیگر فقیرتر شوند، ضریب جینی کاهش می‌یابد بدون اینکه وضعیت فقر بهتر شده باشد. از سوی دیگر با توجه به این که ضریب جینی از روش محاسبه هندسی به دست می‌آید، ممکن است نحوه توزیع درآمد بین دهک‌ها تغییر کند اما ضریب جینی تغییری نداشته باشد.

ممکن است با کاهش ارزش پول ملی و کاهش تدریجی درآمدها، ضریب جینی کاهش یابد اما این نمی‌تواند نشان دهنده توزیع عادلانه درآمد باشد.

بنابراین با وجود کاهش ضریب جینی فرض اینکه وضعیت معیشتی مردم بهبود یافته است، اشتباه است. در صورتی که تمام مردم به یک اندازه فقیرتر شده باشند، کاهش ضریب جینی به این دلیل می‌تواند باشد.

مقایسه اقتصاد کشورها براساس ضریب جینی

مقایسه کشورها براساس ضریب جینی کار درستی نیست چرا که این ضریب براساس شرایط اقتصادی و اجتماعی هر کشور متفاوت است. به عنوان مثال ضریب جینی آمریکا 0.43 و ضریب جینی ایران 0.40 است. در ظاهر ضریب جینی این دو نزدیک بهم می‌باشد اما وضعیت اقتصادی آنها با یکدیگر متفاوت هستند.

موضوعات مختلف باعث تغییر ضریب جینی در یک کشور می‌شود و ممکن است در گذر زمان کاهش یا افزایش یابد بنابراین نمی‌توان وضعیت یک سال کشورها را با یکدیگر مقایسه کرد.

جمع بندی

ضریب جینی یکی از شاخص‌های قابل بررسی جهت اخذ تصمیمات سیاسی و اقتصادی است. در صورتی که ضریب جینی به عدد صفر نزدیک شود به معنی توزیع برابر درآمد و ثروت است و در صورتی که ضریب جینی به عدد یک نزدیک‌تر باشد، نشان دهنده توزیع ناعادلانه درآمد می‌باشد.

همان طور که در مقاله گفته شد، در کنار تمام مزایای بررسی ضریب جینی این شاخص به تنهایی نمی‌تواند نشان دهنده کاهش اختلاف طبقاتی و یا بهبود وضعیت معیشتی مردم باشد؛ چرا که در صورت کاهش یکسان درآمدها، ضریب جینی کاهش می‌یابد ولی وضعیت اقتصادی رو به بهبودی نیست.