اطلاعات پنهان یا همان رانت، به اطلاعات محرمانه‌ی پر ارزشی گفته می‌شود که به طور عمومی در معرض همه‌ی فعالان بورس اطلاع رسانی نشده است و فقط عده‌ای خاص از آن با خبر هستند. امروزه در بورس ایران شاهد فرصت‌هایی هستیم که برای عده‌ای خاص مهیا می‌شود و فقط آن‌ها از این اطلاعات محرمانه آگاه هستند. در این مقاله با چیستی این موضوع و مزایا و معایب و همین طور سازمان‌های مربوطه آشنا می‌شوید.
رانت اطلاعاتی در بازار بورس
رانت از کلمه انگلیسی rent به فرهنگ لغت ایران وارد شده است. عبارت رانت، اشاره به وجود موقعیت‌های ویژه اقتصادی، برای عده‌ای خاص در بازار بورس اوراق بهادار دارد. به اطلاعاتی که قبل از اطلاع رسانی همگانی، شرایط و بستر کسب سود را بدون ریسک و زحمت مهیا می‌کند، رانت اطلاعاتی در بورس می‌گویند. اطلاعاتی از وضعیت مالی شرکت‌ها از جمله فروش، سود و هزینه‌ها، قرارداد‌های جدید، تغییرات در نرخ‌های اعلامی، نرخ محصول و یا نرخ‌های دیگری مانند نرخ بهره و نرخ ارز و همچنین اطلاع از دستورالعمل‌های جدید مانند افزایش سرمایه‌ها، مصداق رانت خواری هستند.
رانت در بورس کالا
بورس کالا بخشی سازمان یافته برای انجام معاملات منظم کالاهای مشخصی است. این بخش از بورس که جزو ۴ رکن اصلی بورس در ایران است، به منظور جلوگیری از رانت و قیمت‌گذاری دستوری ایجاد شد تا کالاهای اساسی بر اساس عرضه و تقاضا، قیمت‌گذاری شوند. فعالیت بازار بورس کالا برای شفافیت بیشتر و مقابله با رانت‌خواری است. اما به علت سوءمدیریت و فرصت‌طلبی برخی، خود بورس کالا به محلی برای رانت و رانت‌خواری تبدیل شده است. به این صورت که کالا به‌طور رانتی به افراد بخصوصی فروخته می‌شود و متقاضی و خریدار واقعی که به این کالا نیاز دارد، به سختی می‌تواند در این بازار بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا، فعالیت داشته باشد.
رانت اطلاعاتی در بورس چگونه ایجاد می شود؟
شرکت‌های فعال در بورس همه و همه دارای نیروهای انسانی هستند که در سطوح بالا، این افراد اطلاعاتی از شرایط مالی شرکت دارند و از آینده نزدیک شرکت آگاه هستند. برای مثال میدانند که در آینده‌ای نزدیک نرخ کالا یا خدمات‌شان افزایش خواهد یافت. بنابراین با علم به این خبر دست به خرید و سرمایه گذاری در آن سهم می‌کنند. این درحالی است که فقط افراد محدودی از این اطلاعات آگاه هستند. به این صورت رانت ایجاد شده و ممکن است بین افرادی پخش شود و از این خبر ارزشمند محرمانه بهره ببرند. اما به‌طور کلی عوامل زیر نیز در ایجاد بستری که در آن رانت و رانت‌خوری رایج است تاثیرگذار است:
مدیریت نادرست منابع
دولت با دخالت‌هایی که در بخش‌های مختلف اقتصاد مخصوصا بخش خصوصی می‌کند، موجب تشدید کمبودهای منابع و محدودیت‌های موجود شود. پس مشخص است که این موضوع باعث ایجاد کسری‌هایی شود که دولت‌ها موجب آن بودند. همین کمبودهای تحمیل و تشدید شده است که رانت‌های اطلاعاتی را در بورس را ایجاد و افزایش می‌دهد.
تغییر حق مالکیت توسط دولت
قوانینی که دولت تصویب می‌کند، می‌تواند حق مالکیت افراد را سلب و مالکیت آن را در به فرد دیگری بسپارد. در گذشته نیز حتما تجربه کردید که دولت حقوق تازه‌ای ایجاد کند و آن را در اختیار افراد و سازمانی بگذارد. ممکن است این اقدامات برای ایجاد و انتقال رانت‌های اطلاعاتی به گروه‌های مسلط بر اقتصاد کشور انجام شود.
ساختار نامناسب دولت‌ها
ساختار نادرست دولت بستر را برای این موضوع بیشتر می‌کند. گاهی اوقات دولت‌ها شرایط و رزومه خاصی برای ورود به یک صنعت ایجاد می‌کنند یا در تولید و عرضه و حتی قیمت‌ها دخالت و آن‌ها را دستوری می‌کنند. در نتیجه انحصار ایجاد شده و افرادی که از قبل در آن حوزه فعالیت داشتند، می‌توانند با تکیه بر رانت و کانال‌های اطلاعاتی‌شان به سودهای فراوانی دست یابند. این ساختار نامناسب در اقتصاد و بازارهای بورس به‌شدت مشاهده می‌شود.
چه کسانی در بورس رانت دارند؟
در بسیاری از موارد دیده می‌شود که مقامات ارشد شرکت‌های فعال در بازار بورس، مانند عامل یا مدیران مالی خود دارای رانت هستند و ممکن است افراد نزدیک به آن‌ها نیز از این رانت آگاه باشند. کارکنان و مدیران ارشد ناشران بورسی و سازمان بورس و اوراق بهادار تهران نیز از جمله افرادی هستند که با توجه به موقعیت شغلی‌شان ممکن است دارای رانت اطلاعاتی باشند. به همین جهت است که کارکنان سازمان بورس و اوراق بهادار تهران نمی‌توانند کد بورسی داشته و یا فعالیتی در بازار انجام دهند.
روش‌های مقابله با رانت در بورس
بسیاری از بزرگان و صاحبان نام در بازار بورس ایران بر این باورند که رانت‌های اطلاعاتی در بورس و بورس کالا را نمی‌توان از ریشه حذف کرد. این اخبار محرمانه همیشه وجود دارد و برخی به اخبار و اطلاعات سریع‌تر از دیگران دسترسی پیدا می‌کنند، اما بررسی و کنترول دقیق و عادلانه‌ی معاملات از طریق بسترهای نرم افزار‌ی می‌تواند منجر به دیواری در برابر سود بردن افراد از این رانت‌های اطلاعاتی و موجب کاهش میزان و تعداد آن‌ها شود. نهاد‌های ناظر مانند سازمان بورس نقشی نظارتی در این حوزه دارند که از طریق اقدامات زیر می‌توانند با رانت و رانت‌خواری در بورس مقابله کنند:
- جمع‌آوری اطلاعات تراکنش‌های مشکوک
- شناسایی طرفین معاملات مشکوک
- بررسی فعالیت‌های سرمایه‌گذاران شناسایی شده در گذشته
- شناسایی اشخاصی که به اطلاعات نهانی دسترسی دارند
- بررسی رابطه بین افرادی که به رانت یا به طرفین معاملات مشکوک دسترسی داشتند
جمع‌بندی
در حالی که سازمان بورس باید ویژگی مهم شفافیت اطلاعات را در همه‌ی بخش‌های خود داشته باشد، در بخش‌هایی محل سوء استفاده افراد ذی‌نفع یا اطرافیان نزدیک ذینفعان شده است. بحث رانت اطلاعاتی در بورس که به فرصت‌های خاص برای افراد خاص اشاره دارد، همواره در تاریخ فعالیت بورس تهران دیده شده است. در این مقاله با چگونگی ایجاد رانت اطلاعاتی و راهکارهایی که سازمان‌های نظارتی همچون سازمان بورس اوراق بهادار می‌توانند انجام دهند، آشنا شدید. برای مطالعه‌ی دیگر مقالات آموزشی می‌توانید با ما همراه باشید.