بازار فرابورس با هدف بهره‌گیری صنایع نوپا از منابع مالی بازار سرمایه و تنوع دادن به اوراق بهاداری به وجود آمده است که قابلیت معامله دارند. به همین جهت بسیاری از شرکتهای سرمایه‌پذیر که نمی‌توانند در محدوده قوانین بورس اوراق بهادار به عرضه سهام‌شان برای عموم بپردازند، امکان تامین منابع مالی‌شان را از طریق فرابورس به دست می‌آورند.
شرکتهای پذیرفته شده در فرابورس در قالب چهار بازار مختلف که عبارتند از بازار اول فرابورس، بازار دوم فرابورس، بازار سوم فرابورس و بازار پایه، فعالیت دارند. سهام‌های موجود در هر یک از این بازارها دارای دامنه نوسان متفاوتی هستند که در این مقاله به بیان هر یک می‌پردازیم.
بازار اول فرابورس
دامنه نوسان بازار اول فرابورس 7 درصد بدون حجم مبنا (حجم مبنـا، حداقل تعداد سهام یک شرکت است که باید در طول روز مورد معامله قرار بگیرد تا قیمت آن سهم، براساس سقف دامنه نوسان، قابلیت افزایش یا کاهش داشته باشد) است.
به زبان ساده‌تر، حداقل و حداکثر نوسان مجاز بازار اول فرابورس 7 درصد است. به این معنی که هر سهم به صورت روزانه احتمال کاهش یا افزایش قیمت به میزان 7 درصد را دارد.
هر شرکت پس از احراز کامل شرایط و قوانین مطرح شده امکان ورود و پذیرش در بازار اول فرابورس را خواهد داشت. از جمله این شرایط می‌توان به ثبت آخرین سرمایه آنها در حدود حداقل ده میلیارد ریال اشاره کرد ضمن اینکه باید یکسال از زمان بهره‌برداری از آن گذشته و زیان انباشته (حساب سود و زیان انباشته یک حساب دائمی است که مانده آن به سال بعد منتقل می‌شود و در تمامی شرکت‌ها از جمله سهامی و غیره سهامی با این حساب به یک روش برخورد می‌شود اما لازم به ذکر است که حساب سود و زیان انباشته، حسابی است که ماهیت خنثی دارد و می‌تواند هم در طول دوره و یا در پایان دوره بدهکار و یا بستانکار شود. آن بستگی به اتفاقات ایجاد شده در طول سال مالی دارد) نداشته باشد.
بازار دوم فرابورس
دامنه نوسان بازار دوم فرابورس نیز همچون بازار اول فرابورس 7 درصد بدون در نظر گرفتن حجم مبنا است. هر شرکتی قابلیت وارد کردن سهام خود به بازار دوم را ندارد؛ چرا که قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای ورود به این بازار وجود دارد.
پذیرش شرکت‌ها در بازار دوم فرابورس منوط به تهیه امیدنامه و ارسال مدارک و مستندات شرکت به سازمان بورس و اوراق بهادار است. این مدارک توسط هیات پذیرش اوراق بهادار مورد بررسی قرار می‌گیرند و در صورت احراز شرایط فرآیند ورود شرکت به بازار دوم فرابورس آغاز می‌شود.
بازار سوم یا همان بازار عرضه
این بازار محلی برای انجام معاملات عمده اوراق بهاداری است که امکان یا شرایط پذیرش در بازار فرابورس ایران را ندارند. در بازار سوم فرابورس، پذیره نویسی انواع اوراق بهادار شرکتهای سهامی عام در شرف تاسیس انجام می‌شود.
انجام عرضه در بازار عرضه فرابورس مستلزم گذراندن فرایند پذیرش نبوده و با انجام تشریفات اداری در فرابورس، امکان پذیر می‌باشد.
بازار پایه فرابورس
بعضی از اوراق بهادارای که امکان پذیرفته شدن در فرابورس را ندارند به بازار سوم می‌پیوندند. یعنی معاملاتی در بازار سوم صورت می‌گیرد که در فرابورس امکان معامله ندارند.
یکی از ویژگی‌های بارز بازار سوم این است که پذیره‌نویسی انواع مختلف اوراق بهادار را انجام می‌دهد. برای عرضه سهام در بازار سوم، نیازی به فرایند پذیرش نیست. در واقع، در این بازار با فضایی رو به رو هستید که در آن خبری از تشریفات و بوروکراسی فرابورس نیست.
دامنه نوسان بازار پایه (تابلوهای زرد، نارنجی و قرمز)
اگر بنا باشد که بازار پایه را با بازارهای اول و دوم فرابورس مورد مقایسه قرار بدهیم به سرعت متوجه می‌شویم که با قوانین ساده‌تری رو به رو هستیم.
شرکتهای حاضر در بازار پایه، نیاز کمتری به ارائه اطلاعات به بازار دارند. این بازار بنا شده است تا شرکت‌هایی در آن فعالیت کنند که در سازمان بورس هستند و ثبت شده‌اند اما نمی‌توانند در بازار بورس یا فرابورس وارد شوند. بنابراین، بازار پایه به نقل و انتقالات سهام شرکتهای مذکور کمک می‌کند.
در گذشته در بازار پایه خبری از حجم مبنا نبود و دامنه نوسان نیز در این بازار محدودیتی نداشت، این ویژگی‌ها باعث می‌شد تا سرمایه گذاری در سهام شرکت‌هایی که در بازار پایه هستند، پرریسک‌تر عنوان شوند.
شرکت‌ها در بازار پایه در سه تابلوی زرد، نارنجی و قرمز طبقه‌بندی می‌شوند که دامنه نوسان قیمت هر تابلو با یکدیگر متفاوت است. آخرین تغییر دامنه نوسان بازار پایه به شرح زیر است:
تابلو زرد: دامنه نوسان بازار پایه زرد، 3% نسبت به قیمت پایانی روز گذشته سهم است.
تابلو نارنجی: دامنه نوسان بازار پایه نارنجی، 2% نسبت به قیمت پایانی روز گذشته سهم است.
تابلو قرمز: دامنه نوسان بازار پایه قرمز، 1% نسبت به قیمت پایانی روز گذشته سهم است.
در نظر داشته باشید که حداقل سرمایه‌گذاری در بازار پایه، پنج میلیون تومان است. به بیان دیگر امکان ثبت سفارش خرید یا فروش کمتر از 50 میلیون ریال معادل پنج میلیون تومان جود ندارد.
شیوه معاملات در بازار پایه
در واقع، محدودیت‌هایی مانند تعداد سرمایه‌گذاران یا وضعیت سودآوری شرکت‌ها در بازار بورس باعث شده است تا بعضی از شرکتهای عام نتوانند در بازار بورس مشغول به سرمایه‌گذاری شوند. این شرکت‌ها در بازار پایه مشغول به مبادلات سهام هستند و به عبارت دیگر، بازار پایه، حکم نوعی بازار غیررسمی را دارد.
با تغییرات به وجود آمده در بازار پایه که در بالا به شرح آن پرداختیم حراج در بازار پایه نیز در هر هفته به روزهای کاری محدود شده است و با دامنه نوسان قیمت جدید معاملات صورت می پذیرد. ساعات معامله نیز مطابق زیر برگزار می گردد:
سفارش‌گیری و پیش گشایش: ساعت 8:45 الی 9 صبح
حراج ناپیوسته و مچینگ قیمت‌ها: راس ساعت 9 صبح
معاملات حراج پیوسته: ساعت 9 صبح الی 12:30 ظهر
در روش حراج پیوسته، معاملات شبیه معاملات بازار اول و دوم فرابورس طی جلسات معاملاتی به شکلی مستمر و فراگیر با دامنه نوسان بازار پایه ذکر شده انجام می‌شود.
